gün adları latın dillərlə germən dillərində onların qarşılıqları türkcədə

 

عباس نعیمی

23/11/1391

کیلاسیک گون آدلاری (آیین دوشونجه­ ایلکه­لی گون آدلاری)

اوغوز گونو (جوما گونو)، یارانیش گونو

   اوغوزخانین آدیلا آدلانان گون دیر. تورک میتولوژیسینده، هر نه اوغوزخانلا باشلانیر. اوغوزخان، گؤیدن گؤی رنگلی ایشیق ساچاغیندان چیخان گؤزل بیر قیزلا سئویشیب ائوله­نیر. بئله بیر یاناشما میتولوژی باخیمیندان بیرینجی گؤروش­لر کیمی یاناشما دیر.اوغوزخان­لا او قیزین ائولنمه­سیندن اوچ اوغلو اولور. گون­خان، آی­خان، اولدوزخان

   بو اولایدان بیر نئچه زامان گئچیر. بیر گون اوغوز اووا چیخیر . بیر گؤلون اورتاسیندا بیر آغاج گؤرور. آغاجین کؤغوشوندا گؤزل بیر قیز اوتورموشدو. اونون گؤزلری گؤیدن چوخ گؤی، ساچلاری چای دالغالاری، دیشلری میرواری کیمی ایمیش. او قیزلا سئویشیر ائوله­نیر اوندان اوچ اوغول­لاری اولور. گؤی­خان، داغ­خان، دنیز خان،

 اوغوزنامه­ده اولان اینسان، بیر تک اینسان وئریلیر. اوغوزخانین آتلیغیلا یارانان آلتی اینسانین بیرلیگی­ایله توپلو یارانیر. او توپلودا اؤزونو خاقان اعلام ائدیر. (تانریلار توپلوسونو یارادیر). تانریلار توپلانتیسی­نی بیز یونان میفینده ده گؤروروک. اونلارین باشین زئوس دورور. ائله بو ییغینتی هفته بؤلگوسونون سببی ساییلیر.

   اوغوز یا ایلک اینسان گونو، یارانیش اولاییلا باغلی ساخلانیلیب.

اینگیلیس دیلینده Friday، قدیم اینگلیسجه frigedæg    یا Freya's day دئییلیر. Freya؛ موقددس سئوگی، گؤزل­لیک آنلامیندا دیر.

 

Freya؛ موقددس سئوگی، گؤزل­لیک آنلامیندا دیر.

آلمانجادا، frije-dagaz یا dayFrigg's دئییلیر. Frigg ، بولوت­لا گؤی تانریسی، سئوگی تانریسی، ائلچی دوشمک گونو

فرانسیزجادا Jeudi دئییلیر. Jeudi، یارانیش گونو

لاتینجه­ده dies Veneris (Venus's day) دئییلر. Venus، رومون سئوگی­ایله گؤزل­لیک تانریجاسی دیر.

یونانجادا hemeraAphrodites یا day of Aphrodite دئییلیر.

Aphrodite؛ یونانین سئوگی­ایله گؤزل­لیک تانریسی دیر.

 

گؤردویوموز کیمی تورکجه­ده آدلانان اوغوز یوخاریدا گلن باشقا دیل­لرده­کی آنلاملارین بوتونو ایچه­ریر.

 

اولدوز گونو،

    اولدوزخان، اوغوزخان­لا ایشیغین ایچیندن چیخان قادینلا ائولنمه­ییندن دوغولور. اولدوزون جینسی، گونشله آیا تای ایشیق جینسیندن دیر. یئتدیلیک توپلوسوندا اولدوغوندان، هفته آدلارینین بیر گونو اونلار آدلانیر. باشقا دیل­لرده، بو گون بئله آدلانیر:

اینگیلیسجه، Saturday، اورتا اینگیلیسجه­ده  saterday، اسگی اینگیلیسجه­ده sæter(nes)dæg  (Saturn's day) دئییلیر.

Saturn؛ گونشین آلتینجی گزه­گه­نی، سامان­یولونون ایکینجی بویوک گزه­گه­نی ژوپیتئر(مشتری)دن سونرا دیر. روملارین ایچینده نوجوم(astronomical) تانریسی­نین آدی دیر.

لاتینجه­ده dies Saturni  (day of Saturn) دئییلیر.

 Saturn؛ روم­لارلا ایتالیانلارین اکینچی­لیک تانریسی، عئینی حالدا Ops-ین اری دیر.

یونانجادا hemera Khronu (day of Cronus) آدلانیر.

 Cronus؛ اوغلو زئوس-ون  الیله دئوریلمه­میشدن دونیایا حوکم سورن یونان تانریسی(Titan) ایدی.

 

گونش گونو،

   گون­خان، اوغوزخان­لا ایشیغین ایچیندن چیخان قادینین ائولنمه­ییندن دوغولور. گونشین جینسی، اولدوزلا آیا تای ایشیق جینسیندن دیر.

اینگیلیسجه­ده Sunday، اورتا اینگیلیسجه­ده   sone(n)dayیا sun(nen)day ، اسگی اینگیلیسجه­ده sunnandæg   ( day of the sun) دئییلیر.

لاتینجه­ده dies solis   (day of the sun) دئییلیر.

یونانجادا hemera heli(o)u  (day of the sun) آدلانیر.

 آلمانجادا sunnon-dagaz ،sonntag   (day of the sun) آدلانیر.

 

آی گونو؛

    آی­خان، اوغوزخان­لا ایشیغین ایچیندن چیخان قادینین ائولنمه­ییندن دوغولور. آیین جینسی، اولدوزلا گونشه تای ایشیق جینسیندن دیر. آی، تورک(اؤزل­لیک­له آذربایجان)لرین آیین­دوشونجه­سی­نین تمل­لریندن ساییلیر. اسطوره­لرین بیر چوخوندا آیین گوجلو یئری واردیر.

اینگیلیسجه­ده Monday ، اورتا اینگیلیسجه­ده  monday  یا mone(n)day، قدیم اینگیلیسجه­ده mon(an)dæg  (day of the moon)  دئییلیر.

لاتینجه­ده dies lunae  (day of the moon) دئییلیر.

اسگی یونانجادا hemera selenes   (day of the moon) آدلانیر.

آلمانجادا  Montag  (day of the moon) دئییلیر.

فرانسیزجادا Lundi (day of the moon) آدلانیر.

 

گؤی گونو،

   گؤی­خان، اوغوزخان­لا آغاجین کوغوشوندا اوتوران قیزین ائولنمه­ییندن دوغولور. گؤی، داغ­لا(یئر، تورپاق) دنیزله بیر آنادان دیرلار. اینسان یئر اوزونده دوردوغوندا، گؤی ال چاتماز اولور. گؤیدن ایلدریم شاخیب هر نه­یه توتسا یاندیرا بیلیر، یاغیش یاغیب، فیرتیلانار قووزانیر. اوچ گون اول­لده( اولدوز، گونش، آی) هئچ بیر فیرتینا باش وئرمه­دن، فیرتینا گؤی گونونده (آخیر چرشمبه­دن) باشلانا بیلر. آخیر چرشمبه مراسیمی، بونا دایاناراق، آرایا گلیر.

اینگیلیسجه، Tuesday ، اورتا اینگیلیسجه­ده  tiwesday یا tewesday، اسگی اینگیلیسجه­ده tiwesdæg  (Tiw's (Tiu's) day) دئییلیر.

Tiu (Twia) ؛ اینگیلیس/آلمان ساواشلا گؤی تانریسی دیر. او قوزئی تانریسی TYR له تانینیر.  

لاتینجه­ده dies Martis   (day of Mars) دئییلیر. Mars؛ رومون ساواش تانریسی دیر.

اسگی یونانجادا hemera Areos  (day of Ares) آدلانیر. Ares، یونانین ساواش تانریسی دیر.

آلمانجادا، Donnerstag ((thunder's day ، ایلدریم تانریسی دیر.

گؤردویوموز کیمی، گؤی گونو آدلاندیرماقلا، گؤیله ایلگی­لی بوتون اولایلاری ایچه­ریر. فیرتینا آدلاندیردیغیمیز اولایین ایچینده، ساواش، ایلدریم یئر آلیر. باشقا دیل­لرده اولان آنلاملارین بوتونونو گؤی گونو ایچه­ریر.

 

   داغ گونو (یئر گونو، تورپاق گونو)،

داغ­خان، اوغوزخان­لا آغاجین کوغوشوندا اوتوران قیزین ائولنمه­ییندن دوغولور. داغ(یئر، تورپاق) دنیزله گؤیله بیر آنادان دیرلار. داغ، یئرله توپراغی آینی آنلام داشییرلار.

اینگیلیسجه، Wednesday ، اورتا اینگیلیسجه­ده Wednesday ، wednesdai یا wodnesday  
، اسگی اینگیلیسجه­ده wodnesdæg (Woden's day) دئییلیر.

Woden ؛ اینگیلوساکسان/تیتونیک تانریلارینین باشقانی دیر. او یابان اووچولوغون لیدئری دیر. او چوخ دلی­لر لیدئرلریندن­دیر. Norse"" تانریسی Odin له تانینیر. 

لاتینجه­ده dies Mercurii    (day of Mercury) دئییلیر. Mercury ؛ رومون آلیش-وئریش، گزی، دانیشیق، بیلیم تانریسی دیر. او باشقا تانریلارین ساوجی­سی دیر.

اسگی یونانجادا hemera Hermu   (day of Hermes) آدلانیر. Hermes ، یونانین آلیش-وئریش، کَلک، یارادیجیلیق، اوغورلوق تانریسی دیر. او باشقا تانریلارین ساوچی­سیلا خبرچی­سی دیر. او یولچولارین اولگولرینی جهنمله اؤلوم ایله­تن کیمی اؤزونده ساخلاییر.

 

   دنیز گونو؛

دنیزخان، اوغوزخان­لا آغاجین کوغوشوندا اوتوران قیزین ائولنمه­ییندن دوغولور. دنیز، داغلا گؤیله بیر آنادان دیرلار.

اینگیلیسجه­ده Thursday، اورتا اینگیلیسجه­ده thur(e)sday ، اسگی اینگیلیسجه­ده thursdæg   دئییلیر.

Thor ؛ Norse""-ین ایلدریم تانریسی دیر. 

لاتینجه­ده dies Jovis     (day of Jupiter) دئییلیر. Jupiter ؛ رومون تانریلار تانریسی دیر. او ایشیقلا ایلدریمین یارانماغینا حوکم وئریر.

اسگی یونانجادا hemera Dios    (day of Zeus) آدلانیر. Zeus ، یونانین گؤیلر(جنت) تانریسی  دیر. او تانریلار تانریسی دیر.

 

 

 

قایناقلار:

1-    اَصلی-کَرَم، میرعلی سید سلامت، آشینا یایین ائوی، بیرینجی باسین 1384-جی گونش ایلی، تبریز

2-     William Morris, editor, The American Heritage Dictionary of the English Language, New College Edition, Houghton Mifflin Company, Boston, 1976

3-     Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Portland House, New York, 1989

4-     William Matthew O'Neil, Time and the Calendars, Sydney University Press, 1975

5-      The Royal Greenwich Observatory provides information on time, the calendar, the date of Easter, the equation of time, leap years, and the year 2000 AD.

6-     The United States Naval Observatory has several systems of time.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sonay ; Əbədi Tikrarlanan Sevgi Günü

Sonay ; Əbədi Tikrarlanan Sevgi Günü

"Ay", əsgi dünyanın tanrılarından biri sayılır. bu üzdən insanla ilgili olan hər bir yaradıcılıqla varlıqda "ay"-in güclü yeri vardır. başqa yerlərə tay, Azərbaycan da ayı mənimsəyib, ayındüşüncəsi (mythical thought)-nin təməlinə çevirib. ay, gizlərin qaynağı olaraq Azərbaycanın adında gizli yaşayır. "ay" sözcüyü "Azərbaycan" sözünün anların çoxunda görünür. "ay", "gün" olmayan çağlar, yeri süt kimi ışıqlandırır. ay olmayan gecələr , qara zülümat hər yeri basır. ay ışığı gündən alıb, özünü ışığa bürüyüb yerdəkilərə sərgiləyir. insanların dünya görüşlərini oluşduran alt yapılardan biri olub, əvvəllər tanrı qılığına girib, adamları dizə çökdürən ay, insanın düşüncəsi gəlişdikcə, yerini dəyişib tanrılıqdan uzaqlaşıb, dəblərdə yerini tapıb, yaşayır.

"Gün" də aya tay, əsgi dünyanın tanrılarından sayılır. "ışıq" gün ilə anlam tapır. qaranlıqdan qurtulmağa "gün" gərkli dir. "ay" belə "gün" olmadan aylığını itirir. "gün" təkcə ışıq yox bəlkə istilik qaynağıdır. gecə gündüzü iki yerə bölsək, gündüz günə pay olub, gecə aya pay olsa, günün gecədə də payı olmalıdır. bu avandlıqda bir söyləyiş təkcə günə yaraşır.

Ayla günün bir cinsdən olmağı Azərbaycanın ayın düşüncəsində vurğulanıb. Mirəli Seyidof "Azərbaycan xalqının soy kökünü düşünərkən" kitabında ışığın quyunun dibindən olan qaranlıqdan qaynaqlanıb, qaranlıqla birgə, dünyada olan hər bir nəyə tay, ikilik yaratdıqlarını bildirir. Seyidof kitabın başqa yerində günxan , ayxan, ulduzxanı göydən gələn bir ışıqdan çıxan xanımla oğuzxanın evləndiklərindən yarandıqlarını vurğuluyur.

Dəbləri saymağa duranda, var olan hər bir dəbdə "gün" ilə "ay" ışıldayırlar. "gün" ilə "ay " adlarını zamanın bölmələrinə veriblər. "gün"; bir gecə ilə bir gündüzdən oluşan bir vahidə, "ay" isə otuz gecə ilə otuz gündüzdən oluşan bir vahidə deyilir. belə bir bölünməyi vurğulamaq nədəni o ikisinin önəmlərini görstmək di. insan özünü cüt gördüyü üçün, çevrədə olan varlıqlara cüt axtarıb, təkliyi təkcə yaradan tanrıda görür. "gün" üçün bir cüt axtaran insan, aydan başqa heç nə tapmır. Azərbaycanın ayın düşüncəsində günə qadın, aya isə kişi kimliyi verilib. onlar bir-birlərini bütövləndirib, gecə gündüzü yaradırlar.

Azərbaycanda olan gün münasibətlərinin çoxu doğa yapılı olubdır. doğa yapılı olmayanlar, Azərbaycanlılar müsəlman olduqdan sonra olubdur. doğa yapılı münasibətlərin içində "Sonay" olayı günlə ayın durumlarından yaranır.

"Sonay" olayını ustad Nasir Mənzuri "avava" kitabıla "dilmac" dərgisinin otüzdördüncü sayısında açıqlayıb. ustad Mənzuri-nin açıqlamasınin çevirməsi belə olur:

« "Sonay", "son ay" ya "ayın sonu" anlamında, burda isə yay fəslinin son ayında, ayın bütünlşmək durumunda olan durumudur.

Bu batı ölkələrində olan elə "Harvest Moon" (zumar ayı) dir ki güz e`tidalına lap yaxın olan zamanda yaranar. sonay; əkinlərin yiğişdirib, başları aynayan əkinçilərin, "ayın-şayınlıq" günlərində olur.

İndi niyə bu ayla bu olay bu qədər önəmli dir?

Hamımızın bildiyi kimi, yayın başlanan günü lap çəkilib ozanan gün olur. belə bir durum qişin başlanan gecəsində yanı "çillə" gecəsində də olur. ancaq yaz (bahar)la payızın başlanış günlərində gecə ilə gündüzün uzunluqları bir olur. (bahar e`tidalı , payız e`tıdalı) . e`tidalı durumlarda ( e`tidal günlərinə nə qədər yaxın olsa, çox olur ) ay ondördüncü gecəsində olduğu vaqt, günə görə 180 dərəcəli bir vəziyətdə olur. günün çıxmağı ilə ayın batmağı ha belə ayın çıxmağı la günün batmağı bir anda olur. bünün anlamı bu demək dir ; bütöv ayla gün , çox qısa olaraq, neçə anlıq üz-üzə baxırlar.

Bu olay ildə iki yol -bahar e`tidalı , payız e`tidalı- olur. ancaq o durumu görmək imkanı hər yerdə olmur. bu olayı yer ilə ayın dulanmaq nədəni ilə yerin xas yerində lap yaxşı görmək olar. azaraq üz vern belənçi olay, əbədi və üstürələşmiş bir sevgiyə nədən olub. elə bil onlar heç zaman bir-birlərinə çatmayacaqlar.

Nasir Mənzuri yazır: mənim araşdırmalarımda "Əsli-Kərəm" nağılı bu ayın düşüncənin təmsilidir, ona görə də onlar bir-birlərinə yetişəndə, "Kərəm" alavlanıb, "Əsli" də dalısıca yanır.

Bu qaynaqdan çoxlu sözlər yaranır.

Dedik ki, əkin yığışandan sonra ayın-şayınlıq çağı yetişir. bu dövran yetişməsi "Sonay" olayı ilə bir zamanda olur. gecələr eşiyə çıxıb, aylı gecələrin özəl oyunlarını oynuyurlar. yazının ardında Mənzuri bu günlərdən yaranmış sözləri gətirir. »

Sözlərdən örnək olaraq bir neçə si bunlardılar:

Avava (əli ağıza vurmaq la yaranan çağırış səsi), ay (on dörd yaşlığına yetirən çağ günün dalısıca gəzib, bir an onu görür. bu əbədi sevgini bir başqa sonaya dək və ondan sonrakı anlara dək ayrılıqla keçirdirlər. bu üzdən "Əsli" ilə "Kərəm" qucaldıqdan sonra ondörd yaşa qayıdırlar.), aya ( Sümer mifində "Otu" - nün əri dir), ayaz ( soyuq günlərin saf və soyuq gecəsi), ayırd ( bəlirlənmiş ), şayırd, ayna, az ( xoş tale` ), əlin aynasına baxmaq, azlı (aslı, əsli ), azlan ( aslan ), bayram, bəzrəm, baz (baz , vürğün), ay şay ( qəşəng qəşəng zadlar), şay bay (şayiə), şayırd, ayla (hala), halay (hilal), ayın (myth, mythical), ayın-oyun, ayın-şayın, ayqır (erkək at), sara (ay-moğulca) , saray (bütün ay), umay, humay (tale` qüşü), humayın, haray haray hay bəylər (sonayın gecələrində deyilən deyim).

"Sonay" gecələ rində iki şey qabarıq dir. birinci si "ayın-şayınlıq", ikinci si "əbədi tikrarlanan sevgi". Ayın-şayınlıq əkinçilər üçün anlamlı günlərdirlər. əkinlər yerdən götürülüb, zumar toplanıb, əkinçilər özlərini bir qatı qışa hazırlandırırlar. indiki yaşamda şəhərliləşmiş yerlərdə bu anlamı düşünmək çətin olur.

İkinci özəllik yanı əbədi tikrarlanan sevgi, indiki zamanda yaxşı alınır. Azərbaycanın ayın düşüncəli dəblərinin bir sıraları bu gündə yaşayır, bəzi dəbləri isə yadırqanıb dır. yadırqanmış dəblərin yadırqamaq nədəni Azərbaycan millətinin yaşam tərzlərinin çönməsidir. bu dönəmlər zamanı Azərbaycan düşüncəli kimsələrin basqı altında olması, qoruyub saxlayan dövlət yerinə, pozub dağıldan özgələşmiş dövlətin olması, Azərbaycan millətinin olan varlıqların çoxunu gözlərdən itirə bildi. onunla birgə dünyada olan ilətişim araclarının irəliləməsində üçüncü dünya adlanan ölkələrin dəyərlərini dəyişdirib, öz dünya görüşlərinə özgələşdirdilər. bizə gəldikdə üçüncü dünyada belə yerimiz olmadı. bu üzdən bir üçüncü dünyalı millət kimi də özümüzə yiyələnə bilmədik. Nasir Mənzuri sonayı yazmasaydı, bəlkə min illərdə yaranan ayın düşüncəmizin təməllərindən biri olan sonayı indiyə dək itirmişdik.

Bizim yaşda olanların çoxu dəblərlə oyunları görmüyüblər. bizdən öncəkiı nəslin adamları görsələr də, önəmsəməyiblər ( bir ənənə kimi baxıb yanından keçiblər ). özümüzə inamımızı itirdikdən sonra dünya görüşlü düşüncələri bir qırağa buraxıb, başqalarının dünya görüşlərinin yansıcıdısı olmuşuq.

Son illərdə bizim yerlərdə Valentayn günü adlanan bir sevgililər günü dünyanın hər yerinə tay, burda da gənclərin tərəfindən qutlanılır. "Sonay"-la "Valnetayn" sevgidə ortaq olduqlarına görə nəzərə gəlir bir-birlərinin yerinə otura bilərlər. daha doğrusu "sonay" dünyalaşmış "valentayn"-ın yerinə oturmaq qabliyyətində dir. bu iş Azərbaycan-da otura bilsə də başqa yerlərdə otura bilməyəcək. eyni halda Azərbaycan-da oturmağına bir dövlətin yardımı gərəkir.

Oxşar olayları sərgiləmək üçün bir-birlərindən faydalanmalıyıq. ancaq birini birinin yerinə qoymaq təpgi yaradar. "valentayn" günün yaxın illərdə buralarda yayılmağına baxmayaraq özünə özəl yer açıb. dünyalaşmış bir olaya çevrilib. sonayı dünyalaşdıran, bu qabiliyyətindən başqa bir qabiliyyəti də vardır. o da tikrarlanan əbədı doğa yapılı bir sevgi dir. əbədi bir sevgi də sevgililər heç zaman birbirlərinə yetişməyib sevgi heç zaman ölməz. əbədiləşib, hər zaman yaşar. "gün" ilə "ay" kimi. onların arasında olan sevgi bitirsə biz tanıdığımız yaşam, bitər. biz sonayı valntaynın yerinə yox bəlkə sonayı bir əbədi və tikralanan sevgi günü kimi dünyalaşdırmalıyıq.

Abbas Nəimi, Tehran. Sep.6.2011

bu yazı "Azərbaycan Günəşi" dərgisinin 57-58-ci sayısında yayımlanıb.