Saturday, October 22, 2011

Sonay ; Əbədi Tikrarlanan Sevgi Günü



Sonay ; Əbədi Tikrarlanan Sevgi Günü

"Ay", əsgi dünyanın tanrılarından biri sayılır. bu üzdən insanla ilgili olan hər bir yaradıcılıqla varlıqda "ay"-in güclü yeri vardır. başqa yerlərə tay, Azərbaycan da ayı mənimsəyib, ayındüşüncəsi (mythical thought)-nin təməlinə çevirib. ay, gizlərin qaynağı olaraq Azərbaycanın adında gizli yaşayır. "ay" sözcüyü "Azərbaycan" sözünün anların çoxunda görünür. "ay", "gün" olmayan çağlar, yeri süt kimi ışıqlandırır. ay olmayan gecələr , qara zülümat hər yeri basır. ay ışığı gündən alıb, özünü ışığa bürüyüb yerdəkilərə sərgiləyir. insanların dünya görüşlərini oluşduran alt yapılardan biri olub, əvvəllər tanrı qılığına girib, adamları dizə çökdürən ay, insanın düşüncəsi gəlişdikcə, yerini dəyişib tanrılıqdan uzaqlaşıb, dəblərdə yerini tapıb, yaşayır.

"Gün" də aya tay, əsgi dünyanın tanrılarından sayılır. "ışıq" gün ilə anlam tapır. qaranlıqdan qurtulmağa "gün" gərkli dir. "ay" belə "gün" olmadan aylığını itirir. "gün" təkcə ışıq yox bəlkə istilik qaynağıdır. gecə gündüzü iki yerə bölsək, gündüz günə pay olub, gecə aya pay olsa, günün gecədə də payı olmalıdır. bu avandlıqda bir söyləyiş təkcə günə yaraşır.

Ayla günün bir cinsdən olmağı Azərbaycanın ayın düşüncəsində vurğulanıb. Mirəli Seyidof "Azərbaycan xalqının soy kökünü düşünərkən" kitabında ışığın quyunun dibindən olan qaranlıqdan qaynaqlanıb, qaranlıqla birgə, dünyada olan hər bir nəyə tay, ikilik yaratdıqlarını bildirir. Seyidof kitabın başqa yerində günxan , ayxan, ulduzxanı göydən gələn bir ışıqdan çıxan xanımla oğuzxanın evləndiklərindən yarandıqlarını vurğuluyur.

Dəbləri saymağa duranda, var olan hər bir dəbdə "gün" ilə "ay" ışıldayırlar. "gün" ilə "ay " adlarını zamanın bölmələrinə veriblər. "gün"; bir gecə ilə bir gündüzdən oluşan bir vahidə, "ay" isə otuz gecə ilə otuz gündüzdən oluşan bir vahidə deyilir. belə bir bölünməyi vurğulamaq nədəni o ikisinin önəmlərini görstmək di. insan özünü cüt gördüyü üçün, çevrədə olan varlıqlara cüt axtarıb, təkliyi təkcə yaradan tanrıda görür. "gün" üçün bir cüt axtaran insan, aydan başqa heç nə tapmır. Azərbaycanın ayın düşüncəsində günə qadın, aya isə kişi kimliyi verilib. onlar bir-birlərini bütövləndirib, gecə gündüzü yaradırlar.

Azərbaycanda olan gün münasibətlərinin çoxu doğa yapılı olubdır. doğa yapılı olmayanlar, Azərbaycanlılar müsəlman olduqdan sonra olubdur. doğa yapılı münasibətlərin içində "Sonay" olayı günlə ayın durumlarından yaranır.

"Sonay" olayını ustad Nasir Mənzuri "avava" kitabıla "dilmac" dərgisinin otüzdördüncü sayısında açıqlayıb. ustad Mənzuri-nin açıqlamasınin çevirməsi belə olur:

« "Sonay", "son ay" ya "ayın sonu" anlamında, burda isə yay fəslinin son ayında, ayın bütünlşmək durumunda olan durumudur.

Bu batı ölkələrində olan elə "Harvest Moon" (zumar ayı) dir ki güz e`tidalına lap yaxın olan zamanda yaranar. sonay; əkinlərin yiğişdirib, başları aynayan əkinçilərin, "ayın-şayınlıq" günlərində olur.

İndi niyə bu ayla bu olay bu qədər önəmli dir?

Hamımızın bildiyi kimi, yayın başlanan günü lap çəkilib ozanan gün olur. belə bir durum qişin başlanan gecəsində yanı "çillə" gecəsində də olur. ancaq yaz (bahar)la payızın başlanış günlərində gecə ilə gündüzün uzunluqları bir olur. (bahar e`tidalı , payız e`tıdalı) . e`tidalı durumlarda ( e`tidal günlərinə nə qədər yaxın olsa, çox olur ) ay ondördüncü gecəsində olduğu vaqt, günə görə 180 dərəcəli bir vəziyətdə olur. günün çıxmağı ilə ayın batmağı ha belə ayın çıxmağı la günün batmağı bir anda olur. bünün anlamı bu demək dir ; bütöv ayla gün , çox qısa olaraq, neçə anlıq üz-üzə baxırlar.

Bu olay ildə iki yol -bahar e`tidalı , payız e`tidalı- olur. ancaq o durumu görmək imkanı hər yerdə olmur. bu olayı yer ilə ayın dulanmaq nədəni ilə yerin xas yerində lap yaxşı görmək olar. azaraq üz vern belənçi olay, əbədi və üstürələşmiş bir sevgiyə nədən olub. elə bil onlar heç zaman bir-birlərinə çatmayacaqlar.

Nasir Mənzuri yazır: mənim araşdırmalarımda "Əsli-Kərəm" nağılı bu ayın düşüncənin təmsilidir, ona görə də onlar bir-birlərinə yetişəndə, "Kərəm" alavlanıb, "Əsli" də dalısıca yanır.

Bu qaynaqdan çoxlu sözlər yaranır.

Dedik ki, əkin yığışandan sonra ayın-şayınlıq çağı yetişir. bu dövran yetişməsi "Sonay" olayı ilə bir zamanda olur. gecələr eşiyə çıxıb, aylı gecələrin özəl oyunlarını oynuyurlar. yazının ardında Mənzuri bu günlərdən yaranmış sözləri gətirir. »

Sözlərdən örnək olaraq bir neçə si bunlardılar:

Avava (əli ağıza vurmaq la yaranan çağırış səsi), ay (on dörd yaşlığına yetirən çağ günün dalısıca gəzib, bir an onu görür. bu əbədi sevgini bir başqa sonaya dək və ondan sonrakı anlara dək ayrılıqla keçirdirlər. bu üzdən "Əsli" ilə "Kərəm" qucaldıqdan sonra ondörd yaşa qayıdırlar.), aya ( Sümer mifində "Otu" - nün əri dir), ayaz ( soyuq günlərin saf və soyuq gecəsi), ayırd ( bəlirlənmiş ), şayırd, ayna, az ( xoş tale` ), əlin aynasına baxmaq, azlı (aslı, əsli ), azlan ( aslan ), bayram, bəzrəm, baz (baz , vürğün), ay şay ( qəşəng qəşəng zadlar), şay bay (şayiə), şayırd, ayla (hala), halay (hilal), ayın (myth, mythical), ayın-oyun, ayın-şayın, ayqır (erkək at), sara (ay-moğulca) , saray (bütün ay), umay, humay (tale` qüşü), humayın, haray haray hay bəylər (sonayın gecələrində deyilən deyim).

"Sonay" gecələ rində iki şey qabarıq dir. birinci si "ayın-şayınlıq", ikinci si "əbədi tikrarlanan sevgi". Ayın-şayınlıq əkinçilər üçün anlamlı günlərdirlər. əkinlər yerdən götürülüb, zumar toplanıb, əkinçilər özlərini bir qatı qışa hazırlandırırlar. indiki yaşamda şəhərliləşmiş yerlərdə bu anlamı düşünmək çətin olur.

İkinci özəllik yanı əbədi tikrarlanan sevgi, indiki zamanda yaxşı alınır. Azərbaycanın ayın düşüncəli dəblərinin bir sıraları bu gündə yaşayır, bəzi dəbləri isə yadırqanıb dır. yadırqanmış dəblərin yadırqamaq nədəni Azərbaycan millətinin yaşam tərzlərinin çönməsidir. bu dönəmlər zamanı Azərbaycan düşüncəli kimsələrin basqı altında olması, qoruyub saxlayan dövlət yerinə, pozub dağıldan özgələşmiş dövlətin olması, Azərbaycan millətinin olan varlıqların çoxunu gözlərdən itirə bildi. onunla birgə dünyada olan ilətişim araclarının irəliləməsində üçüncü dünya adlanan ölkələrin dəyərlərini dəyişdirib, öz dünya görüşlərinə özgələşdirdilər. bizə gəldikdə üçüncü dünyada belə yerimiz olmadı. bu üzdən bir üçüncü dünyalı millət kimi də özümüzə yiyələnə bilmədik. Nasir Mənzuri sonayı yazmasaydı, bəlkə min illərdə yaranan ayın düşüncəmizin təməllərindən biri olan sonayı indiyə dək itirmişdik.

Bizim yaşda olanların çoxu dəblərlə oyunları görmüyüblər. bizdən öncəkiı nəslin adamları görsələr də, önəmsəməyiblər ( bir ənənə kimi baxıb yanından keçiblər ). özümüzə inamımızı itirdikdən sonra dünya görüşlü düşüncələri bir qırağa buraxıb, başqalarının dünya görüşlərinin yansıcıdısı olmuşuq.


Son illərdə bizim yerlərdə Valentayn günü adlanan bir sevgililər günü dünyanın hər yerinə tay, burda da gənclərin tərəfindən qutlanılır. "Sonay"-la "Valnetayn" sevgidə ortaq olduqlarına görə nəzərə gəlir bir-birlərinin yerinə otura bilərlər. daha doğrusu "sonay" dünyalaşmış "valentayn"-ın yerinə oturmaq qabliyyətində dir. bu iş Azərbaycan-da otura bilsə də başqa yerlərdə otura bilməyəcək. eyni halda Azərbaycan-da oturmağına bir dövlətin yardımı gərəkir.


Oxşar olayları sərgiləmək üçün bir-birlərindən faydalanmalıyıq. ancaq birini birinin yerinə qoymaq təpgi yaradar. "valentayn" günün yaxın illərdə buralarda yayılmağına baxmayaraq özünə özəl yer açıb. dünyalaşmış bir olaya çevrilib. sonayı dünyalaşdıran, bu qabiliyyətindən başqa bir qabiliyyəti də vardır. o da tikrarlanan əbədı doğa yapılı bir sevgi dir. əbədi bir sevgi də sevgililər heç zaman birbirlərinə yetişməyib sevgi heç zaman ölməz. əbədiləşib, hər zaman yaşar. "gün" ilə "ay" kimi. onların arasında olan sevgi bitirsə biz tanıdığımız yaşam, bitər. biz sonayı valntaynın yerinə yox bəlkə sonayı bir əbədi və tikralanan sevgi günü kimi dünyalaşdırmalıyıq.

Abbas Nəimi, Tehran. Sep.6.2011

bu yazı "Azərbaycan Günəşi" dərgisinin 57-58-ci sayısında yayımlanıb.